شناسنامه

جعفری Umbelliferae	:تیره
Cuminum Cyminum L. , C.hispanicum Bunge.	:نام لاتین
Cumin	:نام انگلیسی
زیره سبز	:نام فارسی
کمون - سنوت	:نام عربی

گیاهی کوچک، علفی به ارتفاع 15 تا 50 سانتی متر و دارای ریشه دراز باریک به رنگ سفید و ساقه ای راست و منشعب به تقسیمات دو تایی است منشأ اولیه آن ناحیه علیای مصر و سواحل نیل بوده است ولی امروزه به حالت نیمه وحشی در منطقه وسیعی از مدیترانه ، عربستان ، ایران، و نواحی مختلف می روید و یا در این نواحی پرورش می یابد.
برگهای آن متناوب، شفاف، بی کرک، منقسم به بریدگیهای بسیار نازک و ظریف ولی دراز و نخی شکل است. گلهائی کوچک ، سفید یا صورتی رنگ و مجتمع به صورت چتر مرکب دارد. میوه آن بیضوی کشیده، باریک در دو انتها، بسیار معطر ، به طول 6 میلی متر، به قطر 5/1 میلی متر و پوشیده از تارهای خشن است.بعضی از واریته های این گیاه میوه های عاری از تار دارند.رنگ میوه بر حسب واریته های مختلف گیاه ممکن است زرد تیره یا خرمائی مایل به سبز و یا خاکستری باشد.

نیاز اکولوژیکی

چون زیره سبز گیاهی مدیترانه ای است، لذا در طول رویش به حرارت مناسب و نور کافی نیاز دارد مقدار اسانس گیاهان که در مناطق گرم با نور فراوان می رویند بیش از مناطق دیگر است. این گیاه در مرحله گل دهی و تشکیل میوه به رطوبت کمتری نیاز دارد. خاکهای با بافت متوسط و خاکهای لوم شنی، خاکهای مناسبی برای تولید زیره سبز هستند. کشت در خاکهای سبک شنی و تهی از مواد و عناصر غذایی مناسب نیست چون این خاکها شرایط را برای ابتلای گیاهان به بیماریهای قارچی آماده می کنند. PH خاک برای کشت زیره سبز 5/4 تا 2/8 مناسب است.

در اوایل پائیز 15 تا 20 تن در هکتار کودهای حیوانی کاملاً پوسیده به زمین اضافه نموده و سپس شخم زده می شود و در ادامه زمین را باید تسطیح نمود. خاک باید نرم باشد وسله تولید نکند قبل از کشت زمین را آماده و آنرا کرت بندی می کنند.

از تناوب کاشت زیره با گیاهان تیره جعفری باید خوداری نمود. زیرا زیره سبز به بیماریهای قارچی بسیار حساس بوده و بیماریهای گیاهان تیره جعفری کم و بیش مشابه هستند.
تکثیر گیاه توسط بذر صورت می گیرد. تاریخ کشت به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد. بطوریکه در مناطق معتدل یک محصول پائیزه در مناطق سرد به صورت یک محصول بهاره کشت می شود اواسط پائیز (آبان ماه) زمان مناسبی برای کشت پائیزه است. در حالیکه کشت بهاره در اسفند انجام می گیرد.
اگر زیره سبز ردیفی کشت شود،فاصله ردیف ها 15 تا 20 سانتی متر مناسب است.هر هکتار زمین به 12 تا 15 کیلوگرم بذر با کیفیت نیاز دارد. عمق بذر به تناسب بافت خاک بین 5/1 تا 2 سانتی متر مناسب است. پس از کشت از انجام هر گونه عملی که سبب جابجائی بذر شود باید خودداری نمود.

کاشت

کشت زیره سبز توسط بذر و مستقیماً در زمین اصلی صورت می گیرد. مدتی قبل از کاشت زمین را باید آبیاری نمود. بذرها را می توان پس از مخلوط کردن با ماسه نرم به صورت دست پاش در سطح زمین پاشید در بعضی نقاط زیره سبز را به صورت ردیفی کشت می کنند.برای افزایش قوه رویشی بذرها را باید به مدت 24 تا 36 ساعت در آب خیس نمود.
پس از کاشت بلافاصله باید زمین را آبیاری کرد. آبیاری نباید شدید باشد تا بذرها شسته شود و در مرکز کرتها متراکم شود.دومین آبیاری باید 8 تا 10 روز پس از اولین آبیاری انجام گیرد. رویش بذرها پس از دومین آبیاری آغاز می شود. چنانچه منطقه کشت از دمای بالایی برخوردار باشد باید 5 تا 6 روز پس از دومین آبیاری مجدداً گیاهان را آبیاری نمود. این آبیاری سبب می شود تا رویش بذرها تکمیل شود گیاهان را باید هر 12 تا 20 روز (بسته به شرایط آب و هوائی) آبیاری کرد. اضافه کردن 20 تا 30 کیلوگرم در هکتار ازت 40 تا 50 روز پس از کشت به همراه آبیاری سبب افزایش عملکرد می شود.

چون زیره سبز ارتفاع کمی دارد و اگر امکان رویش به علفهای هرز داده شود،نه تنها می تواند بر زیره سبز غلبه کند و جذب آب و کسب نور را دچار اشکال سازند، بلکه سبب انتشار و گسترش آفتها و بیماریها نیز می شوند لذا وجین علف های هرز ضروری است. هنگامیکه ارتفاع بوته ها به پنج سانتی متر رسید باید وجین علف های هرز را آغاز و در طول رویش زیره سبز علفهای هرز را باید دو تا سه مرتبه وجین کرد. برگرداندن خاک بین ردیفها نیز نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارد. آبیاری باید با دقت انجام گیرد. هنگام گل دهی و تشکیل میوه، گیاهان به حداقل آبیاری نیاز دارند. آبیاری زیاد نه تنها سبب کاهش عملکرد می شود بلکه شرایط را برای ابتلاء به بیماریهای قارچی آماده می کند.
بیماریهای قارچی زیره سبز یکی سفیدک سطحی است که برای مبارزه با آن باید از قارچ کش های سولفوره و تابل به مقدار یک کیلوگرم در هکتار یا از کاراتان به مقدار 5/0 لیتر در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد.از دیگر بیماری قارچی بلایت زیره است که در مرحله گل دهی به گیاهان آسیب می رساند.وجود لکه های قهوه ای رنگ بر روی ساقه،برگها از علائم این بیماری است برای مبارزه با آن از قارچ کش های حاوی ترکیبات مس نظیر دیتان، بلیتوکس (Blitox 50)، کوپرومار (Cupromar) به مقدار 6/0 تا 1 کیلوگرم در هکتار می توان استفاده نمود پوسیدگی ریشه نیز از بیماریهای دیگر زیره است که در تمام مراحل رویش زیره سبز را تهدید می کند که جهت کنترل از مخلوط کاراتان و دیتان می توان استفاده نمود.

محصول معمولاً 100 تا 120 روز پس از کشت آماده برداشت میشود از اردیبهشت تا اوایل خرداد می توان زیره سبز را برداشت نمود. عمل برداشت معمولاً با دست انجام می گیرد. گیاهان را با دست از ریشه بیرون کشیده یا با داس برداشت می کنند. سپس آنها را باید خشک نمود. پس از بوجاری باید بذرها را از سایر اندام ها جدا و با استفاده از جریان هوا آنها را تمیز و بسته بندی کرد.
عملکرد بذر بسیار متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد. از هر هکتار 8/0 تا 1 تن بذر تولید می شود.

خراسان: سبزوار ، علی آباد، مشهد ،صالح آباد
تهران ، بین تهران و سمنان در ناحیه ای بنام کیش لک در ارتفاعات 900 متری به حالت خودرو و نیمه خودرو
سمنان ، دامغان ، سرخه در 1100 متری
پرورش آن در غالب نواحی مساعد صورت می گیرد.

گیاه زیره سیاه

گیاهی دو ساله ، بی کرک ، به ارتفاع 30 تا 60 سانتی متر و دارای ساقه توخالی ، شیاردار و منشعب از قاعده است، ریشه ای راست، دوکی شکل ، گوشتدار و برگهائی با بریدگیهای نازک ، نخی شکل و به رنگ سبز روشن دارد. برگهای قاعده ساقه آن به دمبرگ کوتاه و منتهی به غلاف مشخص ، ختم می شود به علاوه بریدگی پهنک برگها، به صورتی است که کوتاهتر و نازک تر از بریدگی نازک، برگهای فوقانی جلوه می کند. گلهای آن کوچک ، سفید یا صورتی و مجتمع به صورت چتر مرکب است.میوه اش بیضی شکل از نوع شیزوکارپ به طول 4 تا 6 میلیمتر به قطر 1 تا 5/1 میلی متر ، بی کرک ، به رنگ قهوه ای شکلاتی یا قهوه ای مایل به زرد و شفاف است. میوه زیره سیاه بوی مطبوعی دارد که ناشی از وجود اسانس در آنها می باشد. اسانس پس از ساخته شدن در حفره های مخصوص ( از نوع شیزون) ذخیره میشود.

زیره سیاه اغلب بطور وحشی در نواحی مرتفع و مرطوب می روید. بذور در دمای 7 تا 9 درجه سانتی گراد شروع به رویش می کنند. این گیاه در طول رشد و نمو به درجه حرارت زیاد نیاز ندارد. درجه حرارت مطلوب برای گل دهی و تشکیل میوه بین 16 تا 20 درجه سانتی گراد است. زیره سیاه در طول رویش به آب فراوان نیاز دارد. در صورتیکه آب کافی به آن نرسد در سال دوم رویش محصولی حاصل نخواهد شد. بیشترین نیاز گیاه به آب در مرحله ساقه دهی و تشکیل گل می باشد. زیره سیاه را تقریباً در هر نوع خاکی می توان کشت کرد. اما برای تولید انبوه گیاه به مقادیر فراوان مواد و عناصر غذایی، ضخامت زیاد سطح زمین و رطوبت کافی نیاز دارد. خاکهای اسیدی و همچنین خاک های بسیار نرم شنی که قادر به حفظ آب نیستند برای کشت این گیاه مناسب نمی باشند. خاکهای با بافت متوسط (رسی – شنی) برای تولید انبوه این گیاه توصیه می شود. گیاهان یکساله در مقایسه با گیاهان دو ساله با تاخیر به محصول می نشینند. همچنین گیاهان یکساله به گرما و آب بیشتری نسبت به گیاهان دو ساله نیاز دارند. PH خاک برای زیره سیاه بین 8/4 تا 8/7 مناسب است.

زیره سیاه به خاکهای مرطوب و با ساختمانی نرم و یکنواخت نیاز دارد. انجام شخم عمیق در فصل پائیز و افزودن مواد و عناصر غذایی مورد نیاز به زمینهایی که این گیاه در آن کشت می شود ضروری است. لذا در فصل پائیز هنگام آماده ساختن خاک 50 تا 70 کیلوگرم در هکتار فسفر و 50 تا 80 کیلوگرم در هکتار پتاس به زمین می افزایند. اوایل بهار پس از شکستن سله ها و خرد کردن کلوخه ها با دیسک نسبت به تسطیح زمین و افزودن 50 تا 60 کیلوگرم در هکتار ازت اقدام می نمایند و بستر خاک را برای کاشت بذور کاملاً آماده می نمایند. بطورکلی خاک سطحی که در مجاورت بذور قرار می گیرد باید دارای ذراتی کوچک و متراکم و خاک عمقی نرم و پوک باشد. همواره باید توجه داشت که هنگام کار در فصل بهار از وسایلی که سبب کاهش رطوبت خاک می گردند استفاده نشود.

کاشت این گیاه در زمان مناسب نقش موثری در افزایش عملکرد دارد. در بعضی از کشورها زیره سیاه را معمولاً اوایل تابستان و یا حتی اواخر تابستان (مرداد – شهریور) کشت می کنند ولی اوایل بهار (یا اواخر اسفند) زمان مناسب تری برای کاشت زیره سیاه است. تاخیر کاشت سبب میشود که برگهای طوقه ای در سال اول رویش به اندازه نهائی خود نرسند که در چنین شرایطی از مقدار محصول بشدت کاسته خواهد شد. به هر حال کاشت زیره سیاه بستگی به کیفیت کاشت (به صورت منفرد یا مخلوط) دارد. چنانچه کاشت زیره سیاه ه صورت منفرد و بدون کاشت توام با گیاه دیگر انجام شود(گیاه دو ساله) معمولاً فاصله ردیفهای کاشت بین 30 تا 40 سانتی متر مناسب است و تعداد 80 تا 100 بذر در هر متر طول ردیف نیز مناسب خواهد بود. در این شرایط مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 10 تا 12 کیلوگرم کافی خواهد بود. برای کشت زیره سیاه یکساله ، معمولاً فاصله ردیفهای کاشت بین 20 تا 25 سانتی متر مناسب است. تعداد بذر در هر متر طول ردیف همان مقدار که برای گیاهان دو ساله بیان شد، مناسب است. کشت گیاهان دو ساله در ردیفهای کمتر از مقدار ذکر شده (30 تا 40 سانتی متر) و همچنین استفاده از مقدار بیشتری بذر برای هر هکتار زمین مناسب نیست و درعملکرد محصول تاثیر چندانی نیز نخواهد داشت. عمق بذر در هنگام کاشت باید دو سانتی متر باشد کاشت بذور در اعماق بیشتر سبب رشد نامناسب و ناهمگون

در صورتیکه زیره سیاه به صورت مخلوط با گیاهان دیگر (نظیر شوید) کشت شود باید در دو مرحله انجام گیرد. در مرحله اول باید شوید را کشت نمود و سپس زیره های دو ساله را کاشت. فاصله ردیفهای کاشت برای شوید 20 سانتی متر و میزان بذر مورد نیاز 10 تا 15 کلیوگرم در هکتار مناسب بنظر می رسد.پس از آن زیره سیاه را در ردیفهای به فاصله 46 تا 50 سانتی متر می کارند. مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 8 تا 10 کیلوگرم خواهد بود. در صورتیکه کاشت زیره دو ساله به شکل مخلوط با زیره یکساله انجام پذیرد می توان با مخلوط کردن بذور این دو گیاه (حتی الامکان سعی نمود که وزن خزه دانه از هر دو گیاه به هم نزدیک باشند)آنها را به صورت ردیفی کشت کرد.پس از کاشت انجام غلتکی سبک سبب تراکم بخشیدن به بستر سطحی خاک می شود.

آماده سازی خاک و افزودن مواد عناصر غذایی مورد نیاز گیاه به خاک در فصل پائیز و همچنین مبارزه شیمیایی و مکانیکی با علف های هرز در سال اول رویش ضروری می باشد. در سال اول رویش باید بین ردیف ها را کولتیوار زد تا تهویه خاک به سهولت انجام گیرد و بقایای علف هرز نیز از بین برود. در سال دوم رویش مبارزه شیمیایی با علفهای هرز و همچنین مبارزه با آفات و بیماریهای این گیاه ضرورت دارد. در فصل بهار سال دوم نیز باید بین ردیف ها را کولتیوار زد تا تهویه خاک با سهولت بیشتری انجام گیرد. کولیتوار نقش موثری در افزایش عملکرد دارد. در صورتیکه زیره سیاه به صورت مخلوط با گیاهان یک ساله دیگر کشت شده باشد پس از برداشت این گیاهان باید بین ردیف ها را کولتیوار زد. قبل یا بعد از کاشت و قبل از رویش بذر می توان از علف کش مرکازین به مقدار 4 تا 5 کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. وقتی ارتفاع گیاهان به 10 تا 20 سانتی متر رسید می توان از علف کش آفالون به مقدار 1 تا 2 کیلوگرم در هکتار استفاده نمود. در صورت کشت مخلوط با شوید برای مبارزه با علف های هرز قبل از کاشت می توان از علف کش مالوران به مقدار 3 تا 4 کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. در سال دوم رویش در بهار (اوایل فروردین) می توان استفاده از علف کش ها راتکرار نمود. علف کش مناسب در این مرحله آفالون به مقدار 1 تا 2 کیلوگرم در هکتار می باشد در سال دوم رویش باید موارد غذایی و عناصر مورد نیاز گیاه را به خاک اضافه نمود.مبارزه با بیماریهای قارچی و کنه و علف های هرز زانگلی باید در برنامه کاشت این گیاه مد نظر قرار گیرد.

برداشت محصول در سطوح کوچک با دست امکان پذیر است ولی در سطوح وسیع کشت برداشت محصول تنها با استفاده از ماشین میسر خواهد بود. برداشت محصول گیاهان دو ساله در دو مرحله صورت می گیرد. مرحله اول از بدو تشکیل میوه شروع می شود ( از اوایل مرداد میوه ها می رسند) در این مرحله ساقه های گلدار را با ماشین مخصوص برداشت جدا می کنند و آنها را 5 تا 6 روز روی زمین قرار می دهند. در مرحله دوم برداشت نهایی انجام می گیرد صبح زود یا بعد از ظهر زمان مناسبی برای برداشت محصول در مرحله دوم است. در صورتیکه هوا بارانی و نامساعد باشد نمی توان محصول را در دو مرحله برداشت کرد،زیرا ممکن است هنگامی که گیاهان روی زمین قرار دارند. بر اثر بارندگی یا عواملی نامساعد جوی خسارات سنگینی به محصول وارد شود از این رو برداشت یک مرحله ای محصول مناسب تر است. پس از برداشت ، دانه ها را خشک می کنند برای این عمل می توان از خشک کن های الکتریکی و یا از هوای آزاد استفاده نمود بذور را پس از خشک کردن تمیز و بسته بندی می نمایند و چنانچه بذور خوب خشک نشده باشند به سهولت به عوامل بیماریزای قارچی آلوده می شوند و به اصطلاح کپک می زنند و غیر قابل استفاده و گاهی سمی می شوند. چون بذور گیاهان یکساله پس از رسیدن بسرعت به اطراف پراکنده می شوند توصیه می شود که برداشت محصول در یک مرحله انجام گیرد. هنگام برداشت محصول باید دقت نمود که بذور بعضی گیاهان سمی نظیر بذر البنج ، تاتوره و شوکران کبیر با زیره سیاه مخلوط نشوند زیرا جدا کردن آنها از زیره سیاه یا غیر ممکن است یا مشکل و متحمل کار زیادی خواهد بود.عملکرد زیره سیاه بسیار متفاوت است و بستگی به شرایط آب و هوایی وهمچنین نحوه مراقبت و نگهداری از گیاهان در طول رویش دارد. عملکرد زیره دو ساله از 5/0 تا 9/1 تن به تفاوت گزارش شده است.عملکرد زیره یکساله 1 تا 6/1 تن در هکتار گزارش شده است.

مازندران(جنگل کندوان،دره لار،کجور) گیلان(رودبار) آذربایجان(تبریز بین مرند و صوفیان،کوههای سبلان) زنجان،همدان،کرمان،کرمان(کوههای لاله زار)،تهران،شاهرود،بسکام،قزوین،گچسر،شمال کرج.

ترکیبات شیمیایی

زیره دارای تانن ، روغن زرین و اسانس است .
اسانس زیره را از تقطیر میوه له شده تحت اثر بخار آب بدست می آورند . این اسانس مایعی است بیرنگ که در اثر ماندن ابتدا برنگ زرد و سپس قهو ه ای رنگ می شود .
بوی زیره مربوط به آلدئیدی بنام کومینول است . مقدر کومینول در زیره بسته به محل کشت آن بین 30 تا 50 درصد است .


مصارف

1. قابض و خشک کننده است .
2. ضد تشنج است .
3. برای برطرف کردن بیماری صرع مفید است.
4. در دفع گاز معده موثر است .
5. قاعده آور است .
6. عرق آور است.
7. برای رفع برونشیت از دم کرده زیره استفاده کنید .
8. برای برطرف کردن سوءهاضمه مفید است.
9. ترشحات زنانگی را برطرف می کند.
10. برای تحریک اشتها زیره سبزه را با سرکه و آب مخلوط کرده و قبل از غذا بخورید .
11. برای برطرف کردن قطره قطره ادرار کردن زیره را تفت داده و سرخ کنید سپس با آب بخورید .
12. برای رفع نفخ روده و معده می توانید دم کرده زیره را تنقیه کنید .
13. برای التیام زخم چشم ، دانه های له شده زیره سبز را در آب برنج خام خیس کرده و سپس مایع بدست آمده را قطره قطره روی زخم چشم بریزید.
14. هنگامیکه اطفال شیر خوار دل درد دارند و نفخ در شکم شان پیچیده چند قطره اسانس زیره را با روغن بادام مخلوط کرده و با آن شکم آنها را ماساژ دهید .
15. و بالاخره زیره را در غذاهایی که نفاخ هستند مخصوصا حبوبات استفاده کنید .

دم کرده زیره : مقدار 5 گرم زیره را در یک لیتر آب جوش ریخته و بمدت 10 دقیقه دم کنید .
مخلوط با عسل : گرد زیره را به مقدر یک گرم عسل مخلوط کرده و استفاده کنید .
اسانس زیره : این اسانس را می توانید از فروشگاههای گیاهان دارویی و یا برخی از داروخانه ها خریداری کنید . مقدار مصرف آن 2 قطره در یک لیوان آب نیم گرم می باشد.

مضرات خاصی برای آن بیان نشده است .

گیاه زیره سبز

گیاه زیره سیاه

Caraway plants with ripening fruits

Flowering caraway plants

Caraway plant in flower